Informatie

Na de geslaagde herontwikkeling van het Oostelijk Havengebied aan het eind van de vorige eeuw, en de naderende heropening van het gerenoveerde Scheepvaartmuseum, was ook de tussenliggende Kattenburgerstraat toe aan een facelift. In samenwerking met Stadsdeel Centrum vroeg Woonstichting De Key het kunstenaarsechtpaar David Smithson (Verenigde Staten,1956) en Kristina Leko (Kroatië, 1966) een kunsttoepassing voor de straat te ontwikkelen. De opdracht? Zet Kattenburg en de ‘eilanders’ in de schijnwerpers. De kunstenaars ontwierpen De Kattenburger Triomfboog, een kunstwerk voor én door buurtbewoners.

Verhalen verzamelen

Werden triomfbogen in de Romeinse tijd opgericht ter nagedachtenis van een overwinningstocht, De Kattenburger Triomfboog moest een eerbetoon worden aan de bewogen geschiedenis van Kattenburg. Omdat niemand die geschiedenis beter kan vertellen dan de eilanders zelf, deed het kunstenaarsduo in het voorjaar van 2008 een oproep: bewoners die verhalen, gedachten of overpeinzingen wilden delen konden zich melden. 25 bewoners reageerden enthousiast en zetten in een serie workshops hun geschiedenis op papier.

Teksttegels

Het waren deze handmatig uitgeschreven verhalen die het basismateriaal vormden voor het kunstwerk van Smithson en Leko. De teksten werden ingebakken in keramische tegels en vervolgens aangebracht op zes zuilen van de onderdoorgang van het appartementencomplex aan de Kattenburgerstraat, dé toegangspoort tot de buurt. Op die manier reizen voetgangers, fietsers en automobilisten anno 2010 door de woelige geschiedenis van Kattenburg. Onderweg maken ze kennis met allerlei locale helden: zeelieden, katholieken, communisten, havenarbeiders, onderduikers, buskapers (zestigplussers gewapend met deegrollers), de antirookmagiër en de dames van biljartclub Krijt Uw Puntje. Het zijn personages die figureren in verhalen over saamhorigheid en vriendschap, over de sanering in de jaren zestig, de Kattenburgerhuuractie, het verklappen van atoomgeheimen en de Hongerwinter. Doordat het tegen het vallen van de duister wordt aangelicht, is het kunstwerk ook ’s avonds goed ‘leesbar’ en wordt tegelijkertijd het gevoel van veiligheid vergroot.

Kenmerkend ‘Kattenburgs’

Bij de totstandkoming van De Kattenburger Triomfboog lijkt de werkwijze van Leko de overhand te hebben gehad. In een poging haar kunstwerken te democratiseren, stuurt zij geregeld aan op actieve medewerking van ‘gewone mensen’. Deze vorm van gemeenschapskunst – voor én door bewoners – past Kattenburg, het eiland dat wordt gekenmerkt door burgerinitiatief. Niet alleen konden buurtbewoners meewerken aan het kunstwerk, maar door plaatsing ervan in hun leefomgeving, oefenen zij ook invloed uit op het leven van alle dag. Een betere locatie voor het kunstwerk is dan ook niet voor te stellen: direct boven De Kattenburger Triomfboog is vereniging De Poort gevestigd, het hart van alle burgerinitiatieven.

Kattenburg, een kleine geschiedenis

Grote stad, klein eiland. Het begin van Kattenburg ligt in de gloriejaren van de Gouden Eeuw, toen de snelgroeiende metropool Amsterdam uit haar voegen dreigde te barsten. Tijdens ‘De Grote Stadsuitleg’ werden behalve de beroemde grachtengordels in het centrum ook drie kunstmatige eilanden in het IJ aangelegd: Wittenburg, Oostenburg en Kattenburg. Deze oostelijke eilanden boden plek aan havens, scheepswerven, pakhuizen en woningen. Met de vestiging van de Admiraliteit van Amsterdam – de voorloper van de Koninklijke Marine – in het westen van Kattenburg, arriveerden ook de eerste eilandbewoners. Zij gingen aan het werk op de werf van de Admiraliteit en bouwden koopvaardij- en oorlogsschepen. Het is in deze periode dat de Kattenburgers de bijnaam ‘Bijltjes’ opdeden, naar het belangrijkste gereedschap dat de scheepstimmerlieden bij zich droegen. Met de opkomst van stoomschepen en het verplaatsen van de scheepsbouw en andere havenactiviteiten naar Amsterdam Noord en het Oostelijk Havengebied, verslechterde de werk- en woonsituatie op Kattenburg. De verkrotting was in de jaren zestig van de twintigste eeuw zo erg dat de gemeente Amsterdam een radicaal besluit nam: oud Kattenburg met haar smalle straatjes en kleine woningen werd gesloopt en nieuwbouw verrees.

Oud Kattenburg mocht dan van de kaart zijn geveegd, de Kattenburgers zelf lieten zich niet verjagen. Eens een eilander, altijd een eilander! Toen de nieuwbouw in de jaren zeventig was voltooid, keerde het merendeel van de oud-bewoners terug. Die terugkeer verliep echter niet zonder slag of stoot en de onvrede over de verhoogde huurprijzen leidde tot felle demonstraties in Den Haag, het kraken van een modelwoning en de bezetting van de woningcorporatie. De Kattenburgers maakten hun naam als roerig volkje waar, maar al het actievoeren werd beloond: er werd een regeling getroffen en de bewoners keerden tevreden terug naar ‘hun’ eiland. Die strijdlust en daadkracht tekent de eilanders, net als saamhorigheid. Wat gold voor de scheepstimmerlui in de zeventiende eeuw, geldt vandaag de dag nog voor een groot deel van de bewoners: op Kattenburg zorg je voor elkaar en steun je elkaar. Dat kenmerkt een Kattenburger.

Bewonersinterview

‘Mij krijgen ze de buurt niet uit.’ Rietje Werts is stellig. Sinds 1975 woont ze op Kattenburg en ze zou niet anders willen. Toch is ze officieel geen ‘Kattenburgse’, want Rietje werd halverwege de Tweede Wereldoorlog geboren op het naastgelegen Wittenburg. ‘Maar ach, Wittenburg of Kattenburg, het is allemaal één pot nat.’ Rietje behoort tot de oudere generatie Kattenburgbewoners. Het is een generatie die onder de bezielende leiding van de beroemde buurtactiviste ‘tante’ Marie Altelaar massaal in opstand kwam wanneer zij onrecht constateerde. Tot op de dag van vandaag is het saamhorigheidsgevoel onder deze groep eilanders groot. Niet gek dus dat Theo in ’t Ven van het wijkcentrum juist Rietje belde toen hij op zoek was naar bewoners die wilden meewerken aan het kunstwerk van David Smithson en Kristina Leko. Of ze snel even wat gegadigden kon optrommelen? Het was een opdracht die aan Rietje wel was besteed. Samen met ‘partner in crime’ Elly van Mourik – die op zowel Oostenburg, Wittenburg als Kattenburg heeft gewoond – smeedde ze een plan. Tijdens het jaarfeest van de in de jaren zeventig opgerichte buurtvereniging Nieuw Kattenburg (ook wel De Poort), wachtten de dames rustig af tot het bier rijkelijk vloeide, om zich vervolgens in het feestgedruis te storten. Was er eerder nog weinig animo geweest, bewoners lieten zich nu zo over de streep trekken.

Ook het echtpaar Tuiteman raakte via Rietje bij het kunstproject betrokken. Willem Tuiteman werd geboren in Hilversum en Anneke groeide op in Amsterdam Noord, maar na ruim 35 jaar Kattenburg zijn ook zij eilanders in hart en nieren. Willem is zelfs de voorzitter van de buurtvereniging die overigens is gevestigd boven het kunstwerk De Kattenburger Triomfboog.

De onderdoorgang waar Smithson en Leko het kunstwerk realiseerden, was Willem een lange tijd een doorn in het oog. Dat had niets te maken met het oude kunstwerk dat de locatie sierde, maar alles met de staat waarin het verkeerde. Graffiti en afgebladderde verf gaven de entree tot de buurt een troosteloze aanblik. Omdat niemand kon achterhalen welke kunstenaar de muurschilderingen had aangebracht, was restauratie geen optie. Gelukkig kwam De Key met het voorstel om een eerder door de welstand afgewezen ontwerp voor de Kattenburgerstraat van Smithson en Leko te verplaatsen naar de onderdoorgang. Hoewel Willems persoonlijke voorkeur uitging naar het eerdere ontwerp van het kunstenaarsduo, geeft hij volmondig toe dat de Kattenburger Triomfboog op de huidige locatie een positieve uitwerking heeft op de buurt, zeker in de avonduren. Want in tegenstelling tot de oude situatie, wordt de Kattenburger Triomfboog bij schemer aangelicht. Dat is niet alleen mooi, het vergroot eveneens het gevoel van veiligheid voor fietsers en voetgangers.

In de weken voorafgaand aan de onthulling hebben zowel Rietje als Willem en Anneke de voortgang van het kunstwerk op de voet gevolgd. Het belooft er mooi uit te gaan zien. Wat Rietje betreft was het hele project een groot succes. De buurtbewoners hadden het gezellig onderling, er werd flink gelachen en de samenwerking met David en Kristina was fijn. Rietje waardeert het enorm dat de kunstenaars de moeite namen om een maand in de buurt te komen wonen en het afscheid na afloop viel haar zwaar. ‘David gaf me als bedankje nog een bos bloemen. Dat vond ik zo lief. Dat had toch niet gehoeven? Ik werd er gewoon helemaal emotioneel van.’

Ook Willem en Anneke zijn tevreden met het eindresultaat. Gelukkig maar, want het hele proces kostte vooral Anneke bloed, zweet en tranen. Nadat zij samen met haar man de geschiedenis van de buurtvereniging in kaart had gebracht, zat zij nog een fiks aantal uren gebogen over haar papier, net zoals vele medebewoners. Alle verhalen moesten geconcentreerd worden uitgeschreven, netjes en foutloos. ‘Je wordt bedankt’ kreeg aanjager Rietje gekscherend van verschillende deelnemers te horen. Maar een bedankje is op zijn plaats voor alle buurtbewoners die meewerkten aan het kunstwerk. Mede dankzij hen is Kattenburg vandaag de dag weer een stukje mooier.